PENULISAN ILMIAH

1.0       KESUSASTERAAN MELAYU

Menurut Mohd Sharifudin Hj Yusop dan Mohd Lani Sabi (1998), kesusasteraan merupakan media untuk mengungkapkan pengetahuan. Perkara ini menyebabkan kesusasteraan dilihat sebagai cabang seni yang dituntut untuk memberi kepuasan intelek di samping kepuasan estetik. Kesusasteraan dikatakan lahir daripada dua suku kata, iaitu ‘sas’dan ‘tra’. Menurut Baharuddin Zainal (1975), karya sastera membicarakan apa yang berlaku dalam sesuatu masyarakat. Menurutnya, ‘sas’ bermaksud mengarahkan, mengajar atau memberi petunjuk. ‘Tra’ pula bermaksud alat atau saran seni. ‘Sastra’ pula bermaksud alat untuk mengajar, ataupun buku petunjuk. Dalam pengkajian bahasa melayu pula, kesusasteraan dikaitkan dengan asal usul. Perkataan sastera berasal daripada bahasa sanskrit, iaitu ‘syastera’ yang bermaksud kitab suci. Daripada kata ‘syastera’ ia berkembang menjadi ‘susastera’ yang bermaksud seni sastera atau seni bahasa atau persuratan. Imbuhan ‘ke’ dan ‘an’ pada kata tersebut membentuk kata ‘kesusasteraan’ menyimpulkan makna terdekat, iaitu kesenian persuratan yang bersifat halus dan indah.

            Kesusasteraan melayu dapat didefinisikan sebagai karya ciptaan masyarakat melayu yang menyatakan pengalaman dan perasaan masyarakat melayu pada sesuatu zaman. Karya tersebut biasanya mengandungi gambaran nilai hidup masyarakat melayu pada ketika itu. Perkembangan karya kesusasteraan melayu adalah mengikut tahap-tahap tertentu dan tahap-tahap itu berubah mengikut perubahan zaman. Karya-karya biasanya dihasilkan mengikut perspektif zaman dan pengaruh-pengaruh tertentu yang terdapat di dalamnya, di samping menghayati bentuk dan nilai seninya yang wujud. Seterusnya, bentuk seninya itu dikaitkan dengan sejarah sesebuah masyarakat atau biodata penulisnya.

            Pada umumnya, kesusasteraan melayu terbahagi kepada dua tahap, iaitu kesusasteraan melayu tradisional dan kesusasteraan melayu moden yang setiap satu dapat ditandai oleh ciri-ciri dan sifat-sifat yang tertentu. Kesusasteraan melayu tradisional lahir sebelum masyarakat melayu mengenal huruf dan kemudiannya diikuti zaman Hindu dan Islam. Kesusasteraan melayu tradisional terbahagi kepada dua bentuk, iaitu prosa dan puisi dan setiap satunya dibahagikan kepada dua jenis, iaitu lisan dan tulisan. Hasil kesusasteraan melayu disampaikan dalam bentuk lisan menyebabkan banyak unsur tokok tambah berlaku pada karya tersebut. Karya ini lebih dikenali sebagai sastera rakyat. Terdapat dua bentuk sastera rakyat, iaitu berbentuk cerita (naratif) seperti cerita mitos dan cerita lagenda dan bukan naratif seperti pantun, peribahasa dan teromba. Hasil kesusasteraan berbentuk tulisan pula terdiri daripada sastera epik, sastera agama dan sebagainya.

            Kesusasteraan melayu moden ditandai dengan kedatangan penjajah barat ke alam melayu. Kesusasteraan melayu moden dibahagikan kepada beberapa jenis seperti novel, cerpen, drama dan seumpamanya. Kesusasteraan ini lahir kesan daripada penjajahan barat yang banyak memberi ilham kepada penulis pada masa itu. Hal ini demikian kerana, penjajah barat banyak membawa nilai baru dan moden sekaligus mewujudkan puisi dan prosa.

2.0       KESUSASTERAAN MELAYU TRADISIONAL

Kesusasteraan Melayu Tradisional dapat dibahagikan kepada dua kategori utama, iaitu:

        i.            Prosa Melayu Tradisional

      ii.            Puisi Melayu Tradisional

2.1       PROSA MELAYU TRADISIONAL      

Prosa boleh didefinisikan sebagai satu bentuk karangan yang panjang. Prosa tidak terbatas kepada cerita sahaja tetapi termasuk juga karya-karya yang bukan cerita. Oleh itu, karya-karya kesusasteraan Melayu yang panjang sama ada lisan atau tulisan dikelompokkan sebagai prosa. Syarat utama ia boleh dikatakan sebagai kesusasteraan Melayu ialah penggunaan bahasa Melayu sebagai alat penyampaian dalam karya-karya tersebut merangkumi seluruh nusantara. Prosa tradisional dalam kesusasteraan Melayu dapat dibahagikan kepada dua jenis, iaitu naratif dan bukan naratif.

            Prosa tradisional berbentuk naratif dapat dikelompokkan kepada dua kelompok utama, iaitu naratif lisan dan naratif tulisan. Naratif lisan dapat dibahagikan kepada tiga genre yang utama, iaitu mitos, lagenda dan cerita rakyat. Manakala, naratif tulisan pula dapat dibahagikan kepada lima genre, iaitu sastera hikayat, sastera sejarah, sastera panji, sastera kepahlawanan dan sastera agama. Seterusnya, prosa tradisional berbentuk bukan naratif terdiri daripada empat genre, iaitu sastera undang-undang, sastera agama, sastera kitab dan sastera ketatanegaraan.

2.2       PROSA MELAYU TRADISIONAL NARATIF

Prosa tradisional berbentuk naratif bermaksud karangan yang isinya menceritakan sesuatu peristiwa atau kejadian dengan tujuan agar pembaca seolah-olah mengalami kejadian yang yang diceritakan. Ianya dapat dibahagikan kepada dua kategori, iaitu:

        i.            Naratif lisan

      ii.            Naratif tulisan

i.          Naratif lisan

1.         Cerita Rakyat

Cerita rakyat merupakan cerita-cerita yang disampaikan dalam satu kelompok masyarakat pada zaman dahulu. Cerita ini disampaikan secara turun temurun, dari satu generasi ke generasi yang lain. Cerita ini sudah menjadi warisan dalam kelompok tersebut. Cerita rakyat ini biasanya disampaikan oleh orang yang lebih tua seperti datuk, nenek, ibu bapa atau ketua masyarakat. Cerita rakyat biasanya mengisahkan tentang sesuatu tempat atau asal usul sesuatu tempat tersebut.

Antara ciri cerita rakyat ialah cerita rakyat ini disampaikan secara turun temurun dan tiada pengarang. Cerita jenis ini kaya dengan nilai dan pengajaran. Hal ini kerana hasil-hasil sastera lisan adalah bersifat didaktik,  iaitu mengandungi unsur pengajaran dan pendidikan moral kepada masyarakat tradisi.Cerita-cerita lisan ini terselit nasihat, pengajaran, teladan, yang sangat bergunasebagai panduan ke arah kesejahteraan hidup masyarakat. Misalnya anak-anak dinasihati agar tidak mengamalkan sifat tamak, takbur, sombong dan bongkak seperti mana yang terdapat pada sifat-sifat tertentu binatang dalam cerita-cerita Binatang.

Melalui cerita-cerita seperti “Si Tanggang” anak-anak dididik agar tidak derhaka kepada kedua-dua orang tua kerana anak yang derhaka tidak akan selamat hidup di dunia dan akhirat. Begitu juga dalam cerita-cerita roman,ditonjolkan sifat kesetiaan kepada pemimpin, sikap dan amalan gotong-royong,kerjasama dan tolong menolong yang banyak membawa manfaat dan keberkatan terutama dalam mewujudkan sebuah masyarakat yang harmoni.

Selain itu, cerita rakyat ini bersifat tradisional, terdapat dalam pelbagai versi, lebih-lebih lagi bagi karya yang dikomersialkan dan dikongsi dengan masyarakat luar, contohnya Kisah Anjing dengan Bayang-bayang.

Terdapat pelbagai fungsi cerita rakyat ini, seperti bertindak sebagai hiburan kepada masyarakat pada zaman dahulu, medium untuk memberi dan menyampaikan nasihat dan sebagai adat atau pantang larang.

Sesetengah kata-kata adat dan bidalan dianggap sebagai satu kemestian undang-undang atau peraturan masyarakat yang perlu dipatuhi. Malah kata-kata tersebut menjadi “pantang larang” dalam masyarakat.  Ia juga bertindak sebagai medium untuk berkongsi ilmu.

Cerita rakyat ini juga bertindak sebagai alat perhubungan atau komunikasi seperti menyampaikan hajat. Misalnya dalam adat perkahwinan, orang-orang Melayu menggunakan pantun sewaktu berkomunikasi, antara wakil pihak pengantin lelaki dengan pihak pengantin perempuan. Pantun digunakan sewaktu adat merisik berlangsung adat meminang dan ketika majlis persandingan.

Selain itu, ia juga berfungsi sebagai alat untuk  mengkritik. Cerita-cerita lisan juga digunakan sebagai saluran untuk membuat kritikan atau sindiran terhadap raja atau orang-orang bangsawan. Misalnya melalui cerita-cerita jenaka seperti cerita Pak Kaduk,jelas menyindirkan golongan berkuasa (raja) yang bersikap zalim, tamak dan mementingkan kuasa dengan mengenepikan kesejahteraan hidup rakyat jelata. Cerita Lebai Malang, terselit unsur-unsur sindiran terhadap orang yang tamak,kedekut,gilakan kuasa dan orang-orang yang sering mengambil kesempatan atas diri orang yang lemah semata-mata untuk kepentingan nafsu dan kekayaan diri sendiri.

2.         Mitos

Mitos adalah cerita rakyat yang tokohnya kebanyakannya terdiri daripada makhluk setengah dewa mahu pun dewa. Kesemua watak ini wujud di dunia lain atau kayangan dan amat dipercayai dan benar-benar terjadi oleh penganutnya. Mitos juga merupakan cerita tentang dewa, orang atau makhluk luar biasa pada zaman dahulu yang mempunyai kuasa dan dipercayai oleh masyarakat pada zaman tersebut. Ia dianggap sakral atau suci.

            Bagi masyarakat Melayu tradisional, cerita mitos ini mulia dan berlawanan dengan sifat duniawi. Cerita mitos ini mengenai dewa-dewi dari kayangan dan mempunyai kaitan dengan unsur keagamaan, bersifat suci dan kudus. Terlalu banyak pantang larang yang perlu dipatuhi dan diikuti dalam mematuhi cerita mitos. Jikalau masyarakat menuruti segala pantang, maka kesenangan dan kebaikan akan diperoleh, begitulah sebaliknya.

Antara fungsi cerita mitos adalah untuk menerangkan perasaan ingin tahu manusia terhadap kejadian alam yang tidak dapat dijawab dengan akal fikiran manusia pada ketika itu.

Ia juga menghubungkan manusia dengan kuasa yang agung selain bertindak sebagai alat kawalan sosial, alat pendidikan, pengajaran dan contoh teladan serta hiburan. Ia juga menggambarkan kemuliaan raja (Sejarah Melayu, Hikayat Si Miskin, Hikayat Hang Tuah dan Hikayat Merong Mahawangsa) selain bertindak sebagai alat menyindir sikap raja yang zalim dan buruk tingkah lakunya.

3.         Legenda

Legenda merupakan prosa rakyat yang benar-benar terjadi di sesuatu tempat. Ia disampaikan melalui lisan dari satu generasi ke satu generasi yang lain. Legenda juga sering dikaitkan dengan sejarah (folk history). Pengkaji sastera rakyat kontemporari telah menggolongkan legenda sebagai salah satu genre cerita rakyat dalam bentuk tradisi lisan yang wujud dalam mana-mana masyarakat atau budaya. Beberapa definisi telah dikemukakan oleh ahli antropologi budaya tentang pengertian legenda. Mohd Khalid Taib (1991: 261) mendefinisikan legenda seperti berikut:

“Legenda ialah sebuah pernyataan yang selalunya bercorak cerita, yang berlatarkan masa atau sejarah yang masih boleh diingat oleh masyarakat berkenaan; yang mungkin menghubungkan pengalaman masa lampau dengan yang kekinian. Legenda dipercayai benar oleh penyampainya dan oleh mereka yang menerima penyampaian cerita itu, terutama sekali apabila wujud tanda-tanda di muka bumi yang seolah-olah mensahihkan sesuatu cerita legenda itu.”

Harun Mat Piah dalam buku berjudul Sastera Rakyat Malaysia, Indonesia, Negara Brunei Darussalam: Suatu Perbandingan pula mengemukakan takrifan lebih terperinci terhadap pengertian legenda.

Selain memberi definisi khusus, beliau turut membuat perbandingan yang jelas antara legenda dengan mitos, iaitu :

“Legenda ialah cerita yang serius, dipercayai sebagai benar dan juga mengandungi ciri-ciri luarbiasa, misteri dan mitikal seperti mitos, tetapi masih berbeza dengan mitos. Legenda boleh bersifat sakral atau profan, boleh membicarakan tokoh-tokoh suci, juga tokoh-tokoh sekular, makhluk ghaib atau manusia biasa, boleh berlaku pada masa lalu tetapi tidak terlalu silam seperti mitos, atau masa kini, malah berterusan ke masa depan. Berbanding dengan mitos, legenda bersifat terbuka (opened-ended). Latar legenda berbeza daripada mitos, berlaku dalam ruang geografi yang dapat dirujuk dan peristiwanya bergerak atas garis masa yang objektif. Berbeza juga daripada mitos, legenda lebih mendekati karya sejarah dari segi fakta dan bersifat objektif. Namun, tidak sama dengan sejarah kerana legenda sering dianggap sebagai sejarah semu, kerana kebanyakan faktanya dimanipulasi dan diselewengkan. Berdasarkan ciri-ciri tersebut, legenda nampaknya dapat menyesuaikan dirinya dengan latar kontemporari.”

Perbezaan pandangan oleh sarjana tempatan terhadap definisi legenda hanyalah bersifat isu dipermukaan kerana apa yang lebih utama adalah isu yang menjadi dasar perbincangan. Pandangan yang dikemukakan oleh Mohd Khalid Taib dan Harun Mat Piah memperlihatkan keterbukaan bentuk legenda itu sendiri yang bersifat genetik kerana dapat menjanakan pelbagai sublegenda. Daripada legenda ketokohan (ulama, pemimpin, pahlawan, pendosa), legenda keramat, legenda tentang makhluk halus, legenda tempat, etiologikal dan jenis-jenis yang lain.

Low Kok On (2001:9) dalam tesis sarjana bertajuk Citra Wira Rakyat dalam Legenda Mat Salleh telah mengklasifikasikan legenda kepada beberapa bentuk iaitu:

        i.            Legenda Etiologikal (Cerita Asal Usul)

      ii.            Legenda Pendosa

    iii.            Legenda Orang Terkenal

    iv.            Legenda Keramat

      v.            Menora Cerita Hantu

Ternyata kategori yang disenaraikan merangkumi hal-hal berkaitan dengan alam, manusia dan makhluk bukan manusia. Kesemuanya menampakkan kelebihan dan keajaiban yang mengelilingi tokoh-tokoh tersebut. Tidak dapat dinafikan bahawa cerita legenda sering dilingkari oleh unsur luarbiasa dalam jalinan penceritaannya. Unsur tersebut menjadikan cerita legenda itu lebih menarik kerana kelainan yang dipaparkan.

      ii.            Naratif Tulisan

1.         Sastera Hikayat

Sastera hikayat ialah cerita-cerita dalam bentuk bertulis yang menggunakan bahasa Melayu lama dengan langgam bahasa dan struktur tertentu serta membawa cerita ajaib yang berunsur hiburan. Sastera hikayat dibahagikan kepada tiga bahagian yang merangkumi hikayat berunsur Hindu, berunsur campuran Hindu dan Islam serta hikayat berunsur Islam. Hikayat berunsur Hindu ialah sastera yang menerima secara kuat pengaruh Hindu terutamanya dari Hikayat Ramayana dan Hikayat Mahabrata. Contoh karya berunsur Hindu ialah Hikayat Seri Rama dan Hikayat Pendawa Lima. Manakala, hikayat yang mempunyai unsur-unsur Hindu dan juga unsur-unsur Islam pula ialah Hikayat Ahmad Muhammad dan Hikayat Si Miskin. Seterusnya, hikayat berunsur islam pula terdiri daripada Hikayat 1001 Malam dan Hikayat Abu Nawas.

2.         Sastera Sejarah

Sastera Sejarah adalah suatu bentuk penulisan yang menggabungkan unsur-unsur penulisan sejarah dengan unsur-unsur penulisan bukan sejarah atau sastera.  Kedua-dua unsur tersebut diolah dengan indah oleh pengarang istana Melayu untuk menggambarkan konsep sejarah zaman silam masyarakat Melayu. Oleh itu, karya sastera sejarah bukanlah karya sastera sepenuhnya sebaliknya mengandungi unsur-unsur peristiwa sejarah yang benar-benar berlaku pada zaman lampau. Antara contoh karya sastera sejarah ialah Sulalatus Salatin (Sejarah Melayu), Hikayat Acheh, Hikayat Kelantan, Misa Melayu Hikayat Merong Mahawangsa, Salasilah Melayu Bugis, Tuhfat Al Nafis dan lain-lain.

3.         Sastera Panji

Sastera panji adalah cerita berbentuk hikayat yang berkisar tentang percintaan, pengembaraan, penyamaran dan peperangan watak-wataknya. Ianya berasal dari Jawa dan dicipta semasa keagungan empayar Majapahit. Watak-watak yang terlibat kebiasaannya terdiri daripada putera dan puteri raja Majapahit. Watak utamanya ialah putera Ratu Kuripan yang bernama Raden Inu Kertapati dan watak wirawatinya ialah puteri Ratu Daha yang bernama Raden Galuh Cendera Kirana.

4.         Sastera Epik

Sastera epik dikenali sebagai sastera pahlawan. Karya-karya sastera epik ialah sebuah epik yang mana unsur-unsur di dalamnya merupakan kisah-kisah keberanian dan kepahlawanan tokoh-tokoh wira manusia termahsyur. Menurut Koster (1995), epik kepahlawanan ialah suatu naratif tentang perbuatan agung dan gemilang yang dilakukan oleh pahlawan-pahlawan pada suatu masa dahulu. Tambahan beliau, epik kepahlawanan disampaikan secara lisan oleh pencerita ataupun disampaikan secara bertulis tetapi seolah-olah disampaikan oleh pencerita lisan. Selain itu, peranan dewa-dewa juga diselitkan dalam sastera ini.

2.3       PROSA MELAYU TRADISIONAL BUKAN NARATIF

Prosa tradisional bukan naratif bermaksud karya prosa yang menggunakan bahasa Melayu lama tetapi kadar naratifnya amat sedikit.

1.         Sastera Undang-Undang

Undang-undang ialah keseluruhan peraturan yang digubal oleh kerajaan dan mesti dipatuhi oleh masyarakat yang berkenaan Sastera undang-undang pada mulanya berbentuk lisan. Isinya digubal dan disusun oleh pembesar dengan persetujuan raja. Teksnya hanya ditulis sesudah tulisan Jawi yang sistematik terhasil. Oleh sebab itu, undang-undang Melayu lama merupakan satu lagi genre selain historiografi yang mengesahkan kekuasaan dan kedudukan raja. Raja berkuasa penuh sama ada melaksanakan peraturan yang ditetap ataupun mengetepikannya. Peraturan tersebut merupakan adat resam yang dipusakai secara turun-temurun.

            Antara karya yang tergolong dalam genre sastera ini ialah Hukum Kanun Melaka, Undang-Undang Laut Melaka, Hukum Kanun Johor dan Undang-Undang Kedah. Undang-undang Melayu lama dapat dibahagikan kepada tiga jenis, iaitu:

        i.            Adat perpatih yang digunakan di Negeri Sembilan dan Alor Gajah, Melaka.

      ii.            Adat Temenggung yang meliputi hukuman-hukuman jenayah, undang-undang laut serta pelabuhan yang terletak di bawah pentadbiran raja-raja Melayu.

    iii.            Undang-undang Islam yang didasarkan kepada hukum fikah Mazhab Syafie tentang nikah-kahwin, cerai-talak dan pembahagian harta pusaka.

2.         Sastera Agama

Sastera agama ialah hikayat yang bersumberkan Islam atau lagenda Islam. Ianya mengandungi cerita-cerita Nabi Muhammad dan tokoh-tokoh Islam yang terdapat dalam sejarah perkembangan Islam. Walau bagaimanapun, cerita tentang tokoh-tokoh Islam dan kisah-kisah Nabi Muhammad yang berlatarkan sejarah Islam telah diolah kembali dengan memasukkan unsur-unsur mitos dan lagenda. Tokoh-tokoh Islam diperkenalkan bertujuan menggantikan tokoh-tokoh kesusasteraan Hindu dalam kalangan rakyat jelata. Antara contoh hikayat bersumberkan Islam ialah Hikayat Amir Hamzah, Hikayat Muhammad Ali Hanafiah, Hikayat Nabi Bercukur, Hikayat Nur Muhammad dan sebagainya.

3.         Sastera Kitab

Sejak kedatangan Islam ke Nusantara, Kitab Jawi atau Kitab Kuning telah dijadikan bahan pengajaran di dalam majlis-majlis mengaji kitab. Tradisi itu berterusan sehingga kini di masjid dan surau. Kitab-kitab yang menjadi bahan pengajaran dan pengajian terdiri daripada kitab ilmu fikah, ilmu tauhid, ilmu tasawuf, ilmu tafsir, akhlak dan sirah Nabi. Kitab-kitab tersebut digolongkan sebagai karya kesusasteraan kerana pengarangnya memasukkan unsur-unsur sastera ke dalamnya. Antaranya ialah naratif, dialog, hiperbola, simile, metafora dan personifikasi. Sejarah Melayu ada menceritakan sebuah kitab agama yang berjudul “Al-Dur Al-Manzum”. Kitab ini telah dibawa oleh Maulana Abu Bakar dari Makkah ke Melaka. Pokok pembicaraannya ialah mengenai ilmu tasawuf. Sultan Mansur Syah telah menitahkan kitab ini dibawa ke Pasai untuk diterjemah dan disalin ke dalam bahasa Melayu.

4.         Sastera Ketatanegaraan

Sastera ketatanegaraan bermaksud karya sastera yang mempunyai unsur aturan, kaedah dan cara-cara yang penting dalam pemerintahan sesebuah kerajaan. Genre ini membicarakan kewajipan raja dan para pembesar dalam menjalankan pentadbiran negara. Oleh hal yang demikian, genre ini membicarakan tanggungjawab raja, menteri, hulubalang dan rakyat. Oleh sebab itu, genre tersebut dapat ditakrif sebagai karya yang mengetengahkan tatacara pentadbiran negara yang perlu dijadikan panduan oleh raja dan pembesar.

            Pada zaman Acheh, terdapat dua buah karya yang berjudul Taj al-Salatin karangan Bukhari al-Jauhari dan Bustanus Salatin karya Syeikh Nuruddin al-Raniri. Kedua-duanya mencatatkan tanggungjawab pemerintah seperti raja, para pembesar dan pegawai-pegawai lain. Selain itu, ianya turut menyatakan sejarah kerajaan-kerajaan Islam di Asia Barat dan di Nusantara. Selebihnya ialah mengenai hukum-hakam agama Islam. Di samping itu, terdapat sebuah lagi karya yang tergolong dalam kategori ini, iaitu Kitab Nasihat Segala Raja-Raja. Kitab ini telah dihasilkan oleh Sultan Zainal Abidin III yang memerintah kerajaan Terengganu.

3.0       KESIMPULAN

Kesimpulannya, kesusasteraan Melayu yang mencakupi prosa dan puisi ini mempunyai fungsi yang amat pelbagai kepada masyarakat. Kedua-dua buah jenis kesusasteraan Melayu ini sarat dengan nilai dan pengajaran kepada masyarakat. Nilai dan pengajaran ini menjadi panduan kepada golongan masyarakat, sama  ada dari golongan pemerintah, mahupun golongan yang diperintah. Kaedah atau teknik untuk menegur golongan pemerintah juga menggunakan kesopanan dan kesantunan melalui karya-karya yang dihasilkan. Oleh hal yang demikian, kesusasteraan Melayu ini mempunyai nilai estetika dan nilai moral yang tinggi sejak kemunculannya sama ada melalui lisan mahupun tulisan.